اعتیاد رفتاری چیست؟ از بازی‌های کامپیوتری تا شبکه‌های اجتماعی

وقتی امیر ۱۶ ساله، نیمه‌شب‌ها بیدار می‌ماند تا مرحله بعدی بازی محبوبش را رد کند و از رفتن به مدرسه جا می‌ماند، پدر و مادرش تصور نمی‌کردند که این تنها یک سرگرمی نیست. آن‌ها نمی‌دانستند که امیر گرفتار اعتیاد رفتاری شده است؛ اعتیادی که بی‌سروصدا، بدون مواد مخدر یا الکل، ذهن و روان فرد را تسخیر می‌کند و ریشه در رفتارهایی دارد که در نگاه اول معمولی به نظر می‌رسند. اما اعتیاد چیست؟ اعتیاد نوعی وابستگی شدید روانی یا جسمی به یک رفتار یا ماده است که فرد نمی‌تواند به‌راحتی از آن دست بکشد؛ حتی اگر بداند این وابستگی به او آسیب می‌زند.

اعتیاد رفتاری چیست؟

به نوعی از وابستگی اطلاق می‌شود که در آن فرد نسبت به یک رفتار خاص—مثل بازی‌های ویدیویی، استفاده از شبکه‌های اجتماعی یا حتی خرید کردن وابستگی شدید و کنترل‌ناپذیر پیدا می‌کند. برخلاف اعتیادهای شیمیایی که در اثر مصرف مواد ایجاد می‌شوند، این نوع اعتیاد بدون ماده خاصی و صرفاً از طریق تکرار رفتارهای خاص بروز می‌کند، اما تأثیرات آن می‌تواند به همان اندازه ویرانگر باشد.

علائم اعتیاد رفتاری

شناسایی اعتیاد رفتاری گاهی از اعتیاد به مواد دشوارتر است، زیرا بسیاری از این رفتارها در نگاه اول طبیعی و حتی ممکن است مثبت به نظر برسند. اما اگر این رفتارها به نحوی بر عملکرد روزانه فرد، روابط اجتماعی یا سلامت روان او تأثیر منفی بگذارند، می‌توان آن‌ها را به‌عنوان نوعی اعتیاد شناخت. افراد مبتلا به این نوع اعتیاد معمولاً با افکار معتادگونه روبه‌رو هستند که تأثیرات زیادی بر تفکر و تصمیم‌گیری‌های آن‌ها دارند. از علائم اعتیاد رفتاری می‌توان به وسواس فکری نسبت به انجام یک کار خاص، اضطراب در صورت عدم توانایی در انجام آن رفتار و ناتوانی در کنترل یا کاهش این رفتار اشاره کرد.

انواع اعتیاد رفتاری

اعتیاد رفتاری تنها به یک نوع خاص محدود نمی‌شود. بسته به سبک زندگی، تکنولوژی، و شرایط روانی افراد، ممکن است شکل‌های مختلفی از این نوع وابستگی بروز کند. در ادامه به مهم‌ترین انواع آن می‌پردازیم:

اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری و ویدیویی

یکی از رایج‌ترین انواع اعتیاد رفتاری در میان کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان، وابستگی شدید به بازی‌های رایانه‌ای است. این اعتیاد می‌تواند منجر به افت تحصیلی، انزوای اجتماعی و حتی پرخاشگری شود.

بیشتر بخوانید: انواع اعتیاد؛ وقتی وابستگی زندگی‌ات را می‌بلعد

اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی

این نوع اعتیاد با وابستگی مداوم به اپلیکیشن‌هایی مثل اینستاگرام، تیک‌تاک، تلگرام و توییتر شناخته می‌شود. فرد مدام نوتیفیکیشن‌ها را چک می‌کند و دچار اضطراب در صورت عدم دسترسی به اینترنت می‌شود.

اعتیاد به خرید

برخی افراد با احساس اضطراب، غم یا بی حوصلگی، اقدام به خریدهای مکرر و غیرضروری می‌کنند تا به‌صورت موقتی احساس بهتری داشته باشند. این نوع وابستگی می‌تواند منجر به بدهی‌های مالی، احساس گناه و روابط ناپایدار شود.

اعتیاد به اینترنت

فراتر از شبکه‌های اجتماعی، برخی افراد ساعت‌های طولانی را در اینترنت صرف می‌کنند بدون هدف خاصی؛ مرور مداوم سایت‌ها، جستجوهای بی‌پایان و تماشای مکرر ویدیو، نشانه‌هایی از این نوع اعتیاد هستند.

بیشتر بخوانید: درمان وسواس فکری در نوجوانان: راهکارها و روش‌های موثر

اعتیاد به قمار (Gambling)

قمار آنلاین یا حضوری یکی از اعتیادهای رفتاری جدی است که می‌تواند پیامدهای مالی، خانوادگی و روانی شدیدی داشته باشد. این نوع اعتیاد معمولاً با افکار وسواسی و امید به جبران خسارت‌ها همراه است.

اعتیاد به روابط عاطفی و تأیید اجتماعی

برخی افراد به شدت به تأیید دیگران وابسته‌اند و نمی‌توانند بدون توجه یا محبت مداوم از سوی اطرافیان، احساس ارزشمندی کنند. این موضوع گاهی با اختلالات شخصیت مرزی یا وابسته نیز همراه است.

اعتیاد به ورزش و تناسب اندام

گرچه ورزش سالم است، اما در برخی موارد فرد دچار وسواس شدید نسبت به بدن، ورزش مفرط و ترس از چاقی می‌شود که منجر به فرسودگی جسمی و روانی خواهد شد.

اعتیاد به غذا خوردن (Emotional Eating)

برخی افراد در مواجهه با استرس یا ناراحتی‌های روحی، به خوردن غذا پناه می‌برند. این نوع رفتار می‌تواند زمینه‌ساز چاقی، اختلالات تغذیه‌ای و کاهش اعتماد به نفس شود.

بیشتر بدانید: افزایش عزت نفس: 10 راهکار عملی برای افزایش عزت نفس

چرا دچار اعتیاد رفتاری می‌شویم؟

علت‌های روانی و اجتماعی اعتیاد رفتاری پیچیده‌اند. بخشی از آن به ساختار مغز و سیستم پاداش‌دهی برمی‌گردد؛ انجام یک رفتار لذت‌بخش باعث ترشح دوپامین می‌شود و فرد برای تجربه مجدد آن حس، دوباره و دوباره رفتار را تکرار می‌کند. در کنار این، عواملی مانند تنهایی، اضطراب، نبود مهارت‌های مقابله‌ای سالم و سبک زندگی دیجیتال‌محور، نقش پررنگی در شکل‌گیری این نوع اعتیاد دارند.

مقایسه‌ اعتیاد رفتاری و اعتیاد شیمیایی

بیشتر بخوانید: اعتیاد به مواد مخدر | علائم، دلایل و راه‌های درمان

راهکارهای درمان اعتیاد رفتاری

درمان اعتیاد رفتاری معمولاً با روان‌درمانی آغاز می‌شود. روش‌هایی مانند رفتاردرمانی شناختی (CBT)، مشاوره فردی و گروه‌درمانی به فرد کمک می‌کنند تا ریشه‌های روانی این وابستگی را شناسایی کرده و به کنترل آن بپردازد. در برخی موارد، استفاده از داروهای ضد اضطراب یا ضد افسردگی نیز مؤثر است.

نقش خانواده و جامعه در پیشگیری از اعتیاد رفتاری

آموزش مهارت‌های زندگی از کودکی، افزایش تعاملات اجتماعی، ایجاد فرصت‌های تفریحی سالم و نظارت آگاهانه والدین می‌تواند به کاهش ریسک ابتلا به اعتیاد رفتاری کمک کند. در دنیایی که مرز بین سرگرمی و اعتیاد بسیار باریک شده، نقش خانواده و آموزش بیشتر از همیشه مهم است.

سوالات متداول

سخن پایانی

“اعتیاد رفتاری، هرچند بدون استفاده از مواد مخدر یا الکل است، اما می‌تواند همان‌قدر زندگی فرد را مختل کند. آگاهی، پذیرش و اقدام به موقع برای درمان، می‌تواند مسیر زندگی را تغییر دهد. افراد برای پیشگیری از این نوع وابستگی باید به علائم اولیه مانند رفتارهای معتادگونه توجه کنند تا از گسترش آن جلوگیری کنند. اگر احساس می‌کنید رفتار خاصی کنترل زندگی‌تان را به‌دست گرفته، وقت آن است که به دنبال کمک حرفه‌ای باشید. نگاه به آینده همیشه می‌تواند به روشن‌تر شدن مسیر کمک کند.”